UNIX nədir necə yaranib?
Mesajım sistemi; kompüterlərin ana və yan yaddaşlarının ən məhsuldar şəkildə istifadə edilməsi, ətraf təchizatla kompüter arasındakı ünsiyyətin təmin edilməsi, əməliyyatların və axış işinin idarə olunması, fayl sistemlərinin yaradılması və idarə olunması, müxtəlif xidmət və tətbiq proqramlaşdırarının işlədilməsini təmin edən bir proqramlaşdırar birliyi olaraq təyin oluna bilər.Hər əməliyyat sisteminin təbii bir tarixçəsi var. Lakin heç biri UNIX əməliyyat sistemininki qədər maraq/əlaqə yığmamışdır. Çünki digər əməliyyat sistemləri, böyük əksəriyyətlə tək bir model kompüter sisteminə asılı olaraq inkişaf etdirilmişdir. Təchizat ömürünü tamamladığında təbii olaraq əməliyyat sistemi də təhvil verən çıxırdı. Bəzi firmaların fərqli modelləri arasında eyni əməliyyat sisteminin davam etdiyi görülməsinə qarşılıq, fərqli firmaların təchizatlarında, fərdi kompüterlər xaric, eyni əməliyyat sisteminin istifadə edildiyinə rast gəlinilməmişdir. UNIX əməliyyat sisteminin bu cür seçilməsinin təməl səbəbi olaraq, təchizata bağlı qalmaması və kompüterlər arasında "daşına bilər" xüsusiyyətlərə sahib olması göstərilə bilər. UNIXın tarixçəsi 1960-cı illərin sonunda Bell Laboratuarı proqramçılarından Ken Thompsonun işləriylə başlamışdır. Thompson və yoldaşları əməliyyat sistemi Multics olan GE645 kompüterlərini istifadə edirdilər. UNIX əməliyyat sisteminin ilk dizaynı 1961-ci ildə Ken Thompson, Dennis Ritchie və r. h. Canaday tərəfindən inkişaf etdirilməyə başlanıldı. Thompson daha çox kötük sistemi, Ritchie isə cihaz kötükləriylə məşğul oldu. Bu mərhələdə əməliyyat sistemi bir neçə dəfə sınandı. Lakin istifadə edilməkdə olan GE645 kompüterinin laboratuarlarda ömürünün tükənməsi üzərinə işlərə son verildi.1969da Thompson kosmos səfəri adlı bir proyekt inkişaf etdirdi. Proyekti əvvəlcə Multicsdə yazdı və daha sonra GECOS əməliyyat sistemi üçün fortran dilinə çevirdi. Bu proqram günəş sisteminin hərəkəti, planetlər və ayın görünüşünün əldə edilməsi kimi bir çox əməliyyatı edə bilirdi.Buna baxmayaraq, təchizatın kifayət qədər uyğun olmaması və yüksək xərclər səbəbiylə proqramın GECOS modeli müvəffəqiyyətsiz olmuşdur. Bunun üzərinə Thompson, o günün şərtlərində göstərmə əməliyyatlarının qüsursuz sayıldığı PDP-7 kompüterini istifadə etməyə başladı. Üzərinə işlə/çalışılan kompüter sistemi kosmos səfəri proqramı üçün uyğun bir təchizat olmasına qarşılıq, inkişaf etmiş proqramları dəstəkləyə biləcək gücdə bir əməliyyat sisteminə sahib deyildi. Thompson bu əskikliyi aradan qaldırmaq üzrə PDP-7 assemblerinde bir əməliyyat sistemi yazmağa qoyuldu. Ortaya çıxan əməliyyat sistemi "çoxlu" deyildi və bu səbəblə de1970 ilində Brian Kernighan tərəfindən "UNIX" olaraq adlandırıldı.UNIX əməliyyat sistemi bu dəfə 1971də Ritchie tərəfindən PDP-11 model kompüterləri üzərində inkişaf etdirildi. UNIXın bu modeli, əvvəlinə nisbətlə daha rahat idi.1977də PDP-11ə təchizat olaraq heç bənzəməyən Interdata 8/32 kompüter sistemlərində UNIX sınandı və müvəffəqiyyətli nəticələndirər əldə edildi.UNIX əməliyyat sistemi 1983-cü ildən sonra ticari bir əməliyyat sistemi olaraq istifadə edilməyə başlandı. (ÖZKAN,1996)
UNIX ƏMƏLİYYAT SİSTEMİNİN HİSSƏLƏRİ:
1-The kernel (nüvə):Qaynaqların rəhbərliyini reallaşdırar. Giriş/çıxış əməliyyatlarını, ətraf vahidlərin eşgüdümünü və ünsiyyəti nizamlar.
2-The Filə System(Kütük Sistemi):Məlumat strukturlarını (kötük və directory(dizin)) nizamlar. Hiyerarşik kötük sistemi UNIX əməliyyat sisteminin ən əhəmiyyətli hissəsidir. Məlumat kötüklərinin yaradılmasını və saxlanmasını təmin edər.
3-The Shell (qabıq):Əmr şərh edicisidir. Qabıq hissəs(n)i yalnız bir dəstək hissəsidir və əməliyyat sisteminin parçası sayılmamaqla birlikdə, istifadəçilər baxımından sistemin faydalı bir hissəsidir. Qabıq ya da shell, istifadəçi istəklərini nüvə funksiyalarından və dəstək proqramlardan qarşılayar. Qabığın ana vəzifəs(n)i, terminaldan girilən əmrləri şərh etməkdir. (ÇUBUQÇU, ----)UNIXda istifadəçi ilə nüvə arasındakı qarlılıqlı təsir qabıq vasitəsilə təmin edilər.
UNIXı meydana gətirən hissələr bir-birləriylə qarşılıqlı qarlılıqlı təsir içində işlə/çalışarlar. UNIX əməliyyat sisteminin özünü nüvə meydana gətirməkdədir. Nüvə kompüterə daxilolma/müraciəti nəzarət edər, kompüterin yaddaşını idarə edər, fayl saytımının baxımını edər və istifadəçilər arasında kompüter qaynaqlarının bölüşümünü təmin edər.
UNIX FAYLLARI:UNIX əməliyyat sistemi üç növ fayl təyin etmə imkanı təmin edər:
Sıravi fayllar:Sadəcə bir xarakterlər silsilə/serialı olaraq görülə bilər. Fayllar hər hansı bir məlumatı daha sonra istifadə edilmək üzrə saxlamaq məqsədiylə istifadə edilər. Məsələn; simvolik və ya ikili proqramlaşdırar kimi. Fayl ən sadə şəkliylə xarakter silsilələr/seriallarından meydana gəlməkdə və bir-birindən "yeni sətir"(newline) xarakteri deyə ayrılmaqdadır.Faylların quruluşu sistem tərəfindən deyil, proqramlaşdırar tərəfindən nəzarət ediyər. Sıravi fayllar oxuna bilər və ya yazıla bilər. Oxuma və yazma fayl göstəricisi tərəfindən təyin olunan yerdən başlar. Bir faylın ortasına xarakter girişi edilə bilməz və ya ortadan xarakter silinə bilməz. Birdən çox proqram eyni faylı oxuyub yaza bilər.
Silsilə/serialınlar:Əlaqəli fayl sətirlərini ehtiva edən bir növ "super fayl" olaraq təyin oluna bilər. Silsilə/serialın yaradıla bilər, silinə bilər və içinə fayl əlavə olunub istənsə silinə bilər. İstifadəçi tərəfindən yaradılan bir silsilə/serialın üzərindəki bütün yoxlama istifadəçiyə aiddir. Əgər icazə verməz isə, sistem idarəçisi (super user) xaricində heç kim oxuya bilməz və ya yaza bilməz.UNIX silsilə/serialınları hiyerarşik bir quruluşa malikdir. Ən üstdə kök silsilə/serialı iştirak edər. Digər bütün silsilə/serialınlar kökün bir alt silsilə/serialı olaraq qəbul edilir. Kök silsilə/serialın "/" işarəs(n)i ilə danılanmışdır. Kök silsilə/serialın altında min, etc,dev,lib və tmp kimi ortaq silsilə/serialınlar yanında istifadəçi tərifli silsilə/serialınlar yer/yeyər ala bilər.
Xüsusi fayllar:Fiziki cihazlara qarşılıq gələn və onları əməliyyat sisteminə tanıdan fayllardır. Məsələn bunlar arasında terminal, disk sürücü, maqnitofon sürücü, yazıçı və ya ünsiyyət əlaqələri ilə əlaqədar fayllar sayıla bilər. Sistem eynilə sıravi fayllarda olduğu kimi bu cür xüsusi faylları oxucu, yaza və əlaqəli olduqları cihazları aktiv halda tutmağa çalışar. İstifadəçi hər hansı bir cihaza çatmaq istədiyində bu cihazla əlaqədar faylları istifadə etmək məcburiyyətindədir.
ƏMRLƏR:Digər əməliyyat sistemlərində olduğu kimi UNIXda da istifadəçi istəyini girməyə fayda. Yuxarıda da ifadə etdiyimiz kimi əmrlər qabıq tərəfindən şərh olunar. UNIX qabığı əmri bir girdi olaraq al/götürdükdən sonra şərh etməyə başlar. Əvvəl əmrlə əlaqədar bir silsilə/serialın araşdırması edər və istədiyi proqramlarla birlikdə nüvəyə aşar. Nüvə proqramdakı məlumatları izləyərək əmrləri işlədər.
QISACA UNIX QULANIMI:UNIX sistemini istifadə etməyə başlamadan əvvəl istifadə etdiyimiz terminalı tanımalı və klaviatura xüsusiyyətlərini öyrənməliyik. Daha sonra terminal tənzimləməsi (set-up)ın UNIXa uyğun edilməsindən əmin olmalıyıq. Bu əməliyyatın necə ediləcəyi terminal tipinə görə dəyişməkdədir. Bəzi terminallar arxasındakı açarla set edildiyi kimi digərləri klaviaturadakı funksiya düymələri köməyiylə edilər.
Terminal aşağıdakı şəkildə set edilər:
1. Terminal elektrik düyməsini açılar.
2. Terminalı onluna və ya remote işə set edilər.
3. Terminalı Full Duplex rejiməyə alınar. (Bu iki yollu xəbərləşmə rejimidir.)
4. Xarakter formas(n)ı Lowercaseyə alınar.
5. Terminalda 7-Bits Even parity seçilər.
6. 1 Stop bit seçilər.
7. Nömrə keyboard echo seçilər. (DİLAVER, 1992)
UNIXda ƏMR YAZIMI:UNIXda əmrlər yazılarkən kiçik, altdakı hərflər (LOWERCASE)kullanılmalıdır.
$ Sistemin əmr simvolu
# Bir xarakter silmə
@ Girilən sətiri silmə və ya ləğv etmə
BREAK İşləyən proqram və ya əmri dayandırar
DEŞ Mövcud sətiri ləğv etmə
ESC Bir başqa düymə ilə birgə istifadə edilər.
RETURN Sətir sonunu bildirər. Simvolu "CR"dir.
CTRL-h Üfüqi tab (formatlama) edər.
CTRL-s Ekrandan davamlı axışı müvəqqəti dayandırar.
CTRL-q Ekrandakı keçici dayandırmağı qaldırıb təkrar başladar.
Standart UNIX sistem əmr simvolu "$"'dır. Əgər ekrana $ işarəs(n)i çıxmış isə UNIX əmr girməyə hazırdır. "$" simvolunu istəyimizə görə dəyişdirə bilərik. (#...gibi) (DİLAVER, 1992)
SİSTEMƏ GİRİŞ:Bir istifadəçini UNIX əmrlərinə çata bilməsi üçün əmr şərh edicisinə çatması lazımdır. Giriş əməliyyatı ard-arda bəzi əməliyyatların edilməsi ilə olar. kompüterin ilk açılışı sistem idarəçisi ya da onun səlahiyyət verdiyi bir istifadəçi tərəfindən edilər. UNIX sistem açıldığında, bağlı bütün terminallarda, aşağıdakı görünüş meydana gələr.
login: _
UNIX sistem, istifadəçidən bir "əlaqə adı" (login ada) gözləməkdədir. Əlaqə adı kiçik hərf yazılmalıdır. Sistem idarəçisinin əlaqə adı "root"dur. Əlaqə adı girildikdən sonra bu dəfə istifadəçidən bir parol girməsi istənər.
Password: _
İstifadəçi adı və parol doğru olaraq girildikdən sonra ekranda
$ _
işarəs(n)i göstəriyər. Bu işarə UNIX qabığına çatıldığını və sistemin UNIX əmrlərini qəbul etməyə hazır olduğunu göstərər. Əgər istifadəçi sistem idarəçisi isə,
# _
işarəs(n)i göstəriyər. (ÖZKAN, 1996)
SİSTEMDƏN ÇIXIŞ:İstifadəçi əmr şərh edicisində işini bitirdikdən sonra sistemi iki şəkildə tərk edə bilər.
1. Ctrl-d düymələrinə birlikdə basılar.
2. exıt əmri yazılaraq enter düyməsinə basılar.
Nəticə olaraq UNIX sistemdən çıxar və ekranda "login: _" görünüşü çıxar. (ÖZKAN,1996)
UNIXda TƏHLÜKƏSİZLİK
Təhlükəsizlik, UNIX əməliyyat sisteminin ən qüvvətli eyni zamanda da ən zəif olduğu mövzulardan biridir.
Ən qüvvətli, çünki əməliyyat sistemi özünü və istifadəçilərin sahib olduqları faylları çox yaxşı şəkildə qoruya bilməkdədir.
Ən zəif, çünki bir pis niyyətli adam "root şifrəsini əlinə keçirsə sistemi çox asanca məhv edə bilər.UNIX altında hər cür daxilolma/müraciət, istifadəçi təqdimat kodları və şifrələri təməlinə söykən/dözməkdədir. Əgər istifadəçiləriniz şifrələri mövzusunda kifayət qədər həssas davranmırlarsa, işyerində salonun bir ucundan digər ucuna "Sənin şifrən nə idi ?" sualına eyni şəkildə qışqıraraq cavab verirlərsə, sisteminizdə təhlükəsizlik yox deməkdir.Hələ hələ "root" şifrəsi son dərəcə əhəmiyyətlidir. İstifadəçi psixologiyası olsa gərək, insanlar root səlahiyyətliləriylə işlə/çalışmaqdan xoşlanırlar. Bu səbəblə də, əgər şifrəni bilirlərsə, lazım olmasa belə root istifadəçi olaraq sistemə girməyi seçirlər. Bu səbəblə sistemin şifrələri yaxşı qorunmalıdır. Tez-tez dəyişdirilməlidir. Şifrə dəyişdirilməsi qısaca bu şəkildə edilər:
İstifadəçi şifrəsi passwd əmri vasitəsilə edilər. Əmr bu şəkildə təyin olunmaqdadır:
passwd
əmr bu şəkildə yazıldığında, ardından gələn sətirlərdə istifadəçidən bir parol təyin etməsi istənər. Parol ən az altı xarakterdən meydana gəlməlidir. Doqquz xarakteri keçdiyi təqdirdə, aşan qisimlər göz önünə alınmaz. Parol içində ən az iki xarakterin əlifbadıq, qalanının ədədi və ya ən az bir xarakterinin ədədi, qalanının əlifbadıq olmasına diqqət yetirmək lazımdır.
Parol əlaqə adından fərqli olmalıdır. Parol seçilərkən asanca təxmin edilə biləcək xarakterlər olmamasına diqqət yetirilməlidir.
FAYL RƏHBƏRLİYİ UNIX Faylları :
Sıravi fayllar, məlumat fayllarıdır. Bu fayllar mətn/mətin, qaynaq proqram və ya məqsəd proqram kodlarından meydana gələ bilər. Məsələn; proqramçıların hər hansı bir proqram dilində hazırladıqları qaynaq proqramlaşdırar və ya yığıldıqdan sonra əldə edilən məqsəd proqramlaşdırar sayıla bilər. Bu cür proqramlaşdırarın istifadə edildikləri məlumat faylları da sıravi fayllar olaraq bilinməkdədir. Xüsusi fayllar isə sistem tərəfindən istifadə edilən fayllardır. Məsələn; cihazlarla əlaqədar bəzi dəyərlərin saxlandığı fayllar xüsusi fayllardır. (ÖZKAN, 1996)
Fayl Adları :
UNIX əməliyyat sistemində hər fayl müəyyən bir ada sahib olmalıdır. Fayl adları xarakterlərdən meydana gələr və 14 xarakteri keçməməsi lazımdır. Fayl adları içində əlifbadıq xarakterlər yanında rəqəmlər və xüsusi xarakterlər istifadə edilə bilər. Lakin, "/" xaricində bütün xarakterlərin istifadə edilməsinə icazə verilməsinə qarşılıq, xüsusilə xarakterlər arasında boşluqlar, görünməyən xarakterlər, + , - kimi xarakterlər ilə ?, @, #, $, ^, &, *, ), (, [, ] , \ işarələr seçilməməlidir. (ÖZKAN, 1996)
SİLSİLƏ/SERİALINLARIN QURULUŞU:
UNIXda silsilə/serialınlar hiyerarşik bir quruluşa malikdir. Bu hiyerarşik quruluş, eynilə bir ağaca bənzədilə bilər. Bu quruluşun ən üst nöqtəsini "kök silsilə/serialın" (root) meydana gətirər. Digər silsilə/serialınlar bu silsilə/serialın bir alt silsilə/serialıdır. Kök silsilə/serialın "/" ilə adlandırılmışdır. Şəkil UNIXda silsilə/serialınların hiyerarşik quruluşunu göstərir. (ÖZKAN, 1996) Fayllara daxilolma/müraciət-yol tərifləri :
UNIXda hər fayl və ya silsilə/serialın bir yol tərifi (path ada) mövcuddur. Bu yol tərifi, faylın ol/tapıldığı mövqes(n)i təyin edər. İki növ yol tərifi istifadə edilə bilər. Birincisi, "tam yol tərifi", digəri isə "görəli yol tərifi" `dır.
Tam yol tərifi, doayanın ol/tapıldığı mövqes(n)i detallı olaraq ehtiva edər. Bu tərif, "/" kök silsilə/serialından başlar və faylın ol/tapıldığı ən son dizinə qədər davam edər. Yol tərifi içində yalnız bir fayl adı vardır. Digər bütün adlar silsilə/serialınları göstərər. Silsilə/serialınlar arasında "/" ayıracı istifadə edilər. Bu ayıracın kök işarəsiylə bir maraq/əlaqəsi yoxdur. Aşağıdakı tam yol tərifini göz önünə al/götürək. Bu tamın içində /, usr, muh və verilən bir silsilə/serialındır. Tərifin sonunda iştirak edən muhflyev istifadəçi tərəfindən yaradılmış bir fayldır. (ÖZKAN, 1996)
Faylların qorunması
UNIX əməliyyat sistemi çox istifadəçili bir sistemdir. Bu səbəblə bütün faylların qorunması lazımdır. Fayllara daxilolma/müraciətin nəzarət edilməsi məqsədiylə, hər bir istifadəçinin hansı fayllara çata biləcəyini təyin edən bir sistem mövcuddur.
UNIXda fayllara daxilolma/müraciəti təsnif etmək üzrə üç tip istifadəçi təyin olunmuşdur. Bunlar:
-faylın sahibi (owner)
-istifadəçinin qrupu (group)
-digər bütün istifadəçilər
Fayllara daxilolma/müraciəti məhdudlaşdırmaq məqsədiylə üç müxtəlif icazə verilə bilər. Bu icazələr;
-Oxuma
-yazma
-işlətmə formasındadır. (ÖZKAN,1996)
Fayl Sahibinin Dəyişdirilməsi
chown əmri:
Bir faylın ya da silsilə/serialın sahibini dəyişdirmək olasıdır. Chown əmriylə təmin edilən bu imkan, faylın sahibi və ya sistem idarəçisi tərəfindən istifadə edilə bilər. Əmr;
chown yeni sahibinin adı fayl ...
chown yeni sahibinin adı silsilə/serialın ...
şəklində təyin olunmaqdadır.
Qrupun Dəyişdirilməsi
chgrp əmri:
Bir fayl ya da silsilə/serialın sahibi chown əmri köməyi ilə dəyişdirilə bilirdi. İstənsə qrupu da dəyişdirilə bilər. Bu məqsədlə chgrp əmri istifadə edilər. Əmr;
Chgrp yeni qrupun adı fayl ...
Chgrp yeni qrupun adı silsilə/serialın ...
şəklində təyin olunmaqdadır.
İcazə İfadəsinin Dəyişdirilməsi
chmod əmri:
Bir fayl və ya dizinə verilən icazələr istəndiyində dəyişdirilə bilər. Bu məqsədlə chmod əmri istifadə edilər. Əmr;
chmod icazə rejimi fayl ...
chmod icazə rejimi silsilə/serialın ...
şəklində təyin olunmaqdadır.
İcazə rejimlərini iki cür ifadə etmə imkanı vardır. Bunlardan birincisi on altılı sistemə (octal) görə təyin etmə, ikincisi isə simvolik təyin etmə şəklidir.
Dərsi izlə (İzləmək üçün Udemydan qeydiyyatdan keçmək lazımdır)---- Dərs
Yorum Gönder
Fikrinizi bildirin!